Po drodze do Watykanu: Zamek św. Anioła (Castel Sant’ Angelo)
Po drugiej stronie Tybru, dokładnie naprzeciw zabytkowego centrum Rzymu, znajduje się Watykan, który w 1929 r. uzyskał status niezależnego państwa. Od zachodu to maleńkie terytorium ogrodzone jest murem, natomiast od wschodu od strony miasta otwiera dla mieszkańców i pielgrzymów swe podwoje w postaci Bazyliki św. Piotra i otoczonego kolumnami placu. Bazylika oraz część pałacu, w której znajdują się muzea watykańskie jest udostępniana publiczności i nie obowiązują żadne formalności przy wchodzeniu do środka.
Oprócz tego możliwe jest również zwiedzenie Ogrodów Watykańskich, lecz tylko z przewodnikiem. Oprowadzanie odbywa się od listopada do lutego w każdy wtorek, czwartek i sobotę o 10.00 (8000 L); przez pozostałą część roku, od marca do października, ogrody zwiedza się albo wraz z Kaplicą Sykstyńską (wt. i czw. 10.00; 16000 L) albo Bazyliką św. Piotra (wt. i sb. 10.00; 8000 L). Watykańskie Biuro Informacyjne (pn.-sb. 9.00-12.00 i 14.00-17.00; • 6984466) udziela wszelkich informacji oraz rozprowadza broszury, szczegółowe przewodniki i pocztówki, które można nadać w jednym z dwóch okienek pocztowych na placu, aby mieć pieczęć Watykanu (i aby kartka doszła szybciej, niż za pośrednictwem ślimaczej poczty włoskiej).
Można również wziąć udział w audiencji papieskiej: odbywają się one raz na tydzień, zwykle w środy o 11.00 w Sali Audiencyjnej i zdecydowanie nie są to imprezy kameralne. Możesz jednak zdobyć miejsce, jeśli zgłosisz się najwyżej na miesiąc wcześniej, lecz nie później niż na dwa dni przed planowanym terminem do Prefettura della Casa Pontifica, 00120 Citta del Vaticano (• 6982).
Po drugiej stronie rzeki: Zamek św. Anioła i Plac św. Piotra
Idąc do Watykanu i Placu św. Piotra najlepiej przejść przez Ponte Sant’Angelo, z ustawionymi po obu stronach aniołami wyrzeźbionymi według projektu Berniniego (tak zwanymi „lotnymi szaleńcami”), przy którym mieści się szpaler kramów z antykwarycznymi książkami. Po drugiej stronie widnieje olbrzymia okrągła bryła Zamku św. Anioła (pn.-sb. 9.00-14.00, nd. 9.00-13.00; 3000 L), miejsce pochówku cesarza Hadriana, a w czasach późniejszych główna twierdza obronna miasta papieskiego. Zaprojektowane przez samego Hadriana mauzoleum było wspaniałym pomnikiem wykładanym białym marmurem, otoczonym posągami i ukoronowanym cyprysami tak, aby utworzyć „czarną piramidę umykającą ku niebu”. W VI w. budowa zmieniła nazwę, gdyż papież Grzegorz Wielki miał tu wizję świętego Michała Archanioła, co położyło kres straszliwej zarazie. Imponujące fortyfikacje i korzystna lokalizacja zamku nie uszły później uwadze władz papieskich, które zamieniły budynek w twierdzę i wybudowały przejście, łączące ją z Watykanem, aby można się tu schronić w przypadku inwazji. Z przejścia skorzystano kilkakrotnie, m.in. w 1527 r., kiedy Klemens VII schronił się tutaj podczas najazdu wojsk cesarskich. Do dziś na wszelki wypadek utrzymuje się tu apartament papieski. W niektórych salach zamkowych można zobaczyć miecze, zbroje lub broń palną, inne są ozdobione groteskami i obrazami, a lochy i spiżarnie w piwnicach są świadectwem przeszłości zamku jako budzącego największą grozę więzienia renesansowego— Benvenuto Cellini i Cesare Borgia to tylko dwie znane postacie przetrzymywane tutaj. Oficjalne apartamenty papieskie na górze (wejście z tarasu) są ekstrawagancko zdobione freskami przedstawiającymi Michała chowającego miecz do pochwy oraz lubieżnymi fryzami tłocznymi od nagich cial w ludycznych pozach, a także obrazami Poussina, Jordaensa i innych.
Wojsko nadal ma zakusy na Zamek św. Anioła i chciałoby przekształcić go w muzeum historii pozjednoczeniowej, lecz na razie budowla pozostaje własnością papieską. Również okolica zamku, BORGO, rociągająca się w kierunku Monte Mario, należała kiedyś do papieża, lecz została wcielona do miasta pod koniec XVI w. W nawach wielu ulic nadal widnieje przedrostek „Borgo”, co odzwierciedla fakt, że kiedyś osiedlali się tu Sasi — Borgo jest mutacją słowa „burh”. O tych dawnych mieszkańcach przypomina również stary szpital i kościół Santo Spirito in Sassia przy via di Penitenzieri. Kościół został założony w 726 r. przez ludność saską i przebudowany w XVI w. przez Antonio di Sangallo Młodszego.
Trasa prowadząca stąd do Placu św. Piotra, via della Conciliazione, rozczarowuje: Mussolini jak zwykle wyburzył domy przy wąskiej uprzednio ulicy i wybudował szeroką aleję, toteż Plac św. Piotra wydaje się zbyt blisko. Dopiero po wejściu na jego teren olbrzymia przestrzeń zaprojektowanego przez Berniniego placu staje się oczywista — a ludzie siedzący na schodach bazyliki (usuwani co jakiś czas przez nadgorliwych strażników) to jedynie plamki na horyzoncie. Zgodnie z duchem baroku kościół miał być jeszcze bardziej przesłonięty niż obecnie: Bernini zamierzał spiąć dwa rzędy kolumn lukiem triumfalnym, tak aby bazylikę widać było dopiero z całkiem bliska, lecz plan nie został zrealizowany i ramiona placu pozostają otwarte, symbolicznie zapraszając świat na łono Kościoła katolickiego. Obelisk na środku placu został sprowadzony do Rzymu w 36 r. n.e. przez Kaligulę i przez wiele lat stał na Circus Nero na Wzgórzu Watykańskim (na lewo od kościoła); według niektórych teorii wyznaczał miejsce męczeństwa św. Piotra. Na plac został przeniesiony w 1586 r.: Sykstus V nakazał go ustawić przed bazyliką, czego dokonano w ciągu czterech miesięcy w całkowitym milczeniu, pod karą śmierci. Fontanny po obu stronach są dziełem Carlo Moderno (prawa) i Berniniego.