RENESANS FLORENCKI
Datą często podawaną jako początek Renesansu jest rok 1401. kiedy władze florenckie ogłosiły konkurs na prawo wykonania drugich drzwi baptysterium. Kandydaci mieli przedstawić próbne dzieło na temat Ofiary Abrahama — trudny test obejmujący problemy narracji, ekspresji, ruchu i organizacji przestrzennej, gdzie należało odpowiednio ukazać scenerię, zwierzęta oraz nagie i odziane w szaty postaci. Najodważniejsze rozwiązanie tych kwestii, do oglądania w Bargello. przedstawił Filippo Brunelleschi (1377-1446), który przy okazji w pełni opanował technikę perspektywy. Konkursu jednak nie wygrał i w rozgoryczeniu porzucił rzeźbę na rzecz architektury; jednakże jego opanowanie form plastycznych umożliwiło innym twórcom dalsze eksperymenty i odkrycia stanowiąc pomost między sztuką średniowieczną a nowożytną.
Pałeczkę po Brunelleschim przejął Donatello (ok. 1386-1466), który rozpoczął swą karierę od stworzenia nowego rodzaju wolnostojących posągów dla kościołów florenckich, które stały się artystycznym symbolem miasta. Te heroiczne, nadnaturalnych rozmiarów figury ukazane są jako stojące twardo na ziemi, z wyrazem wielkiej energii i koncentracji na twarzy. Typowym przykładem jest św. Jerzy w Orsanmichele. poniżej którego artysta umieścił niezwykłą płaskorzeźbę przedstawiającą świętego zadającego śmierć smokowi, gdzie po raz pierwszy w historii rzeźby zastosowana jest perspektywa oraz zapoczątkowana technika bardzo płytkiego rzeźbienia. Swym Dawidem z brązu, znajdującym się obecnie w Bargello. Donatello przywrócił do łask akt figuralny, stanowiący największe wyzwanie dla rzeźbiarza; ożywił również inną zapomnianą formę sztuki, posąg konny z brązu, tworząc Pomnik Gattamelaty w Padwie.
Zwycięzcą konkursu na drzwi baptysterium został Lorenzo Ghiberti (1378-1455), który poświęcił temu projektowi większość swego dalszego życia. Początkowo nie ujawniał zainteresowania perspektywą i pozostał wierny większości starych gotyckich formuł, w swej pierwszej parze drzwi ulepszając jedynie techniki Andrei Pisana. Jednak druga para drzwi, nazwana Drzwiami Raju. ukazuje ewolucję stylu Ghibertiego pod wpływem wzorów klasycznych; artysta stworzył poczucie przestrzeni i iluzji, a postaciom i nadal łagodnie liryczny wyraz.
Kolejnym artystą, który w udany sposób połączył elementy gotyku i renesansu, był współpracownik Donatella Nanni di Banco (ok. 1384-1421), zwłaszcza w Czterech świętych w Orsanmichele. Inny architekt-rzeźbiarz, Bernardo Rosselino (1409-64), wykonał pomnik Leonarda Bruni w Santa Croce. jeden z pierwszych przykładów nagrobka przyściennego, który miał dominować przez pozostałą część stulecia.
Luca della Robbia (1400-82) rozpoczął karierę jako rzeźbiarz w marmurze i brązie i uprawiał klasycyzujący styl, który różnił się jednak od solenności. jaką żywili w stosunku do antyku jego współcześni. Luca porzucił jednak inne formy rzeźby po wynalezieniu szkliwionej terakoty, zakładając lukratywny interes rodzinny, który przejął po nim jego bratanek Andrea della Robbia (1435-1525).
Malarz Masaccio (1401-28) jest, obok Brunelleshiego i Donatella, kluczową postacią wczesnego Renesansu. Jego fresk Trójca Święta w Santa Maria Novella z pewnością zadziwił jego współczesnych, gdyż doskonałe oddanie głębi i perspektywy stwarzało poczucie wdrążania się w litą ścianę, na której został namalowany. Masaccio współpracował z Masolino. szczególnie w cyklu fresków w Santa Maria del Carmine. Sceny są tu sprowadzone do najistotniejszych szczegółów; figury odznaczają się heroizmem i godnością, z gestami uchwyconymi w chwili najintensywniejszego wyrazu. Zastosowane jest pojedyncze źródło światła, z odpowiednio ukierunkowanymi cieniami.
Fra Angelico (1387/1400-55) połączył nowe techniki z tradycją gotycką, podobnie jak Ghiberti w rzeźbie. Obrazy tego pobożnego dominikanina robią wrażenie widzianych w ekstazie wizji nieba. Znaczącym ich składnikiem jest kolor: eteryczny błękit Angelico jest nie do odtworzenia, a pozostała część palety niemal równie wysmakowana. Freski w celach jego własnego klasztoru San Marco, które miały służyć jako pomoc w kontemplacji, stanowią najważniejszą grupę jego prac. Pod koniec swej kariery Angelico został wezwany do Watykanu, gdzie freskami pokrył ściany Capella Niccolina. Ich styl nie nosił już na sobie żadnych śladów gotyckich.
Fra Filippo Lippi (ok. 1406-69) stopniowo odchodził od stylu swego mistrza Masaccia. rozwijając większe poczucie dramatyzmu i uczucia, co jest najlepiej widoczne na freskach w katedrze w Prato. Na swych późniejszych obrazach tablicowych artysta stwarza bardzo osobistą, mistyczną wizję, którą wypełniają zadumane Madonny, rozigrane dzieci i poetyczne pejzaże. Jedynym wartym wzmianki naśladowcą Fra Angelico byl Benozzo Gozzoli (ok. 1421-97), którego dziełom brak jakiejkolwiek głębszej refleksji, lecz odznaczają się niezaprzeczalnym wdziękiem dekoracyjnym. najlepiej widocznym na prezentujących bujną panoramę ówczesnego życia na Florencji freskach w Palazzo Medici-Ricardi.
Najbardziej ekscentrycznym malarzem w mieście był Paolo Uccello (1396-1475). którego dzieła ukazują jak wielkie znaczenie przypisywał sprawom perspektywy i skrótu. Jego Sir John Hawkwood w katedrze jest zamierzonym trompe toeit. którego efekt jest jednak osłabiony poprzez zastosowanie wielu punktów widzenia, cechy wielu jego obrazów, poprzez którą starał się kierować oko w głąb obrazu za pomocą jak największej ilości linii. Domenico Veneziano (1406-61) był jednym z najbardziej podziwianych artystów swych czasów, lecz zachowało się tylko kilka jego prac. w tym pogodny obraz ołtarzowy Św. Lucyna w Uffizi, z umiejętną organizacją przestrzenną i łagodną. pastelową kolorystyką. Z kolei Andrea del Castagno (ok. 1421-57) preferował agresywne, silne kolory i przesadnie udramatyzowane pozy swych postaci, co jest widoczne na obrazie Ostatnia Wieczerza w Sant’Apolonia. W znajdującej się w Uffizi serii Sławni ludzie zapoczątkował florencką modę na umiejętne przenoszenie na płótno późnych wzorów rzeźbiarskich Donatella.
W połowie stulecia sztuka florencka zyskała sobie wszechstronnego artystę w osobie Antonia Pollaiuolo (ok. 1432-98). który działał jako malarz, rzeźbiarz, drzeworytnik, złotnik i projektant haftów. Zasłynął dzięki postępom poczynionym w dziedzinie ujęcia anatomii i ruchu; był również jednym z pierwszych, którzy zmierzyli się z wielkim wyzwaniem sztuki renesansowej, a mianowicie połączeniem dokładnego i realistycznego przedstawienia wszystkich elementów obrazu ze stworzeniem zadowalającej całości kompozycyjnej. Innym malarzem-rzeźbiarzem byl Andrea del Verrocchio (ok. 1435-88). którego sława jako nauczyciela niesłusznie odciągnęła uwagę od jego własnych, wszechstronnych osiągnięć. Jego Chrystus i św. Tomasz w Orsanmichele dowodzi znacznego talentu kompozycyjnego, gdyż dwa posągi zostały zmieszczone w przestrzeni przeznaczonej na jeden oraz sygnalizuje odejście od klasycyzmu, podobnie jak konny Pomnik Bartolommeo Colleoniego przed San Zanipolo w Wenecji. Inni rzeźbiarze florenccy z tego okresu preferowali znacznie delikatniejszy styl. Desi-derio da Settignano (1428-64) tworzył wysmakowane popiersia kobiet i dzieci i zastosował donatellows-ką technikę płytkiego reliefu do rzeźbienia scen odznaczających się niezwykłą wrażliwością. Mino da Fiesole (1429-84). Antonia Rosselino (1427-79) i Benedetto da Maiano (1442-97) żywili zbliżone zainteresowania, koncentrując się na wdzięku i pięknie linii.
Coraz ważniejsze miejsce w repertuarze malarzy florenckich drugiej połowy XV w. zajmowały sceny z mitologii klasycznej, przede wszystkim na skutek propagowania kultury humanistycznej przez dwór. Jeden z najbardziej odrębnych stylistycznie artystów włoskich, Sandro Boticelli (ok. 1445-1510). stworzył jedne z najsłynniejszych i najbardziej przejmujących obrazów tego rodzaju, a szczególnie Narodziny Wenus i Wiosnę, dzieła znajdujące się obecnie w Uffizi. W jego późnych pracach dostrzec można zamierzoną archaizację, przypuszczalnie rezultat panującego w tym okresie fanatyzmu religijnego.
Filippino Lippi (1457/8-1504), zrodzony ze związku Fra Filippo z zakonnicą, zawdzięcza swą sławę dokończeniu fresków Masaccia w Santa Maria del Carmine. Artysta wypracował styl oparty na manierze Boticellego, choć wyczucie antyku jest tu może bardziej świadome. Innym malarzem o pogańskich gustach był zamknięty w sobie Piero di Cosimo (ok. 1462-1521), który najwyższy poziom osiągał w enigmatycznych scenach mitologicznych. W tym samym okresie nowy barwny typ fresków stworzył Domenico Ghirlandaio (1449-94). którego dzieła we florenckich kościołach mają obecnie wartość głównie dokumentalną. rojąc się od portretów ówczesnych osobistości i humorystycznych szczegółów.