PAPIEŻE I CESARZE
Po śmierci Ottona III w 1002 r. Włochy ponownie pozostały bez powszechnie uznanego władcy. Na północy o władzę ścierała się magnateria. a papiestwem manipulowały rywalizujące ze sobą rody rzymskie. Najistotniejsze wydarzenia miały miejsce na południu, gdzie Sycylia, Kalabria i Apulia zostały podbite przez Normanów, którzy okazali się sprawnymi zarządcami. Stopili oni swą własną kulturę z zastanymi obyczajami na poły arabskiego, na poły włoskiego południa. W Xl-wiecznym Palermo stworzyli najbardziej dynamiczną kulturę świata śródziemnomorskiego.
Tymczasem w Rzymie szereg papieży-reformatorów zapoczątkowało proces umacniania kościoła. Najbardziej radykalnym z nich był Grzegorz VII. obrany papieżem w 1073, który zażądał prawa do det-ronizowania cesarzy.
Z kolei cesarz Henryk IV był silnie zdeterminowany. aby do tego nie dopuścić. Doszło do nieuniknionej waśni, do której pretekstem była obsada ważnego arcybiskupstwa mediolańskiego. Henryk oskarżył Grzegorza, że „nie jest już papieżem, lecz kłamliwym mnichem”. Odpowiedzią była ekskomunika i zwolnienie poddanych cesarza z obowiązku posłuszeństwa wobec władzy. W 1077 r. Henryk zdał sobie sprawę, że popełnił taktyczną omyłkę i usiłował załagodzić konflikt przybywając do Canossy. gdzie bosego i kornego cesarza trzymano u bram przez trzy dni. Oficjalne rozstrzygnięcie sporu nie załagodziło konfliktu, i syn Henryka. Henryk V. kontynuował waśń. zakończoną kompromisem, na mocy którego cesarz zatrzymywał kontrolę nad nabywaniem ziemi przez biskupów, natomiast utracił prawo do ich inwestytury.
Po tym symbolicznym zwycięstwie papiestwo utworzyło najszerszy i najbardziej rozwinięty system administracyjny w dziedzinie prawa i finansów, lecz jego jedność wkrótce została poddana kolejnej próbie. Tym razem zagrożenie przyszło ze strony cesarza Fryderyka I (Barbarossy). który w 1154 r. oblegał wiele miast północnych Włoch. Papież Aleksander III zareagował niejasnymi enuncjacjami, według których korona cesarska stanowiła „beneficjum” nadawane przez papieża, co oznaczało, że cesarz jest jego wasalem. Kwestia supremacji miała podzielić kraj na okres następnych dwustu lat i prawie każdy region Włoch opowiadał się albo po stronie gwelfów (popierających papieża) albo gibelinów (opowiadających się po stronie cesarstwa).
Syn Henryka, Fryderyk II. zasiadł na tronie cesarskim w wieku trzech i pół lat i odziedziczył normańskie Królestwo Sycylii. Złączywszy się poprzez małżeństwo z wielką dynastią Hohenstaufów w Niemczech, koniec końców zwrócił wzrok na północne Włochy. Jednakże jego władza opierała się na kruchych podstawach i opór ze strony włoskich miast i papiestwa przekształcił się w wojnę domową. Nagła śmierć Fryderyka II w 1250 r. była dla cesarstwa poważnym ciosem.